नेपालको वित्तीय प्रणालीमा प्रमुख रूपमा तीन किसिमका संस्था क्रियाशील छन्: बैंक, भुक्तानी प्रणाली सञ्चालक (पीएसओ) र भुक्तानी सेवाप्रदायक (पीएसपी) । यी तीन संस्थाका आफ्नै छुट्टै भूमिका र जिम्मेवारी छन्, जसले गर्दा वित्तीय प्रणालीको सञ्चालन सुनिश्चितता गर्छ । तर, हाल नेपालमा यी संस्थाबीचको भूमिकामा अस्पष्टता देखिएको छ ।
बैंक, पीएसओ र पीएसपीले एक-अर्काको काम पनि गर्न थालेका छन्, जसले गर्दा फिनटेक क्षेत्रको विकासमा अवरोध सिर्जना भएको छ । यदि हामीले यो समस्या समाधान गर्न सकेनौं भने नेपालमा फिनटेक व्यवसायको प्रगति रोकिन सक्छ ।
अहिलेको समस्या
बैंकहरू परम्परागत रूपमा वित्तीय व्यवस्थापनका लागि जिम्मेवार छन् । तिनीहरूको प्रमुख काम भनेको ग्राहकको निक्षेपको व्यवस्थापन, ऋण प्रवाह र अन्य वित्तीय सेवा प्रदान गर्नु हो । तर हालका दिनमा बैंकहरूले पनि डिजिटल भुक्तानी सेवा प्रदान गर्न थालेका छन्, जसले बैंकहरूको मूल कार्यक्षेत्रबाट बाहिर जाने काम गरेको छ ।
त्यस्तै पीएसओहरूले पनि आफ्नो भूमिकाबाट बाहिर निस्केर उपभोक्ताहरूलाई प्रत्यक्ष सेवा प्रदान गर्दै आएका छन् । जबकि पीएसओहरूको भूमिका वित्तीय संस्थाहरूबीच भुक्तानी सेटलमेन्ट गर्नमा सीमित हुनुपर्ने हो । तर उनीहरू उपभोक्तालाई प्रत्यक्ष पहुँच दिने एपहरू विकास गर्दैछन्, जुन कार्य पीएसपीहरूको जिम्मेवारीमा पर्छ । यसरी पीएसओहरूले उपभोक्ता सेवामा संलग्न हुँदा पीएसपीहरूलाई उनीहरूको भूमिका खोज्न पनि कठिन भइरहेको छ ।
यसले गर्दा उपभोक्ताहरूमा ठूलो अन्योलता उत्पन्न भएको छ । अहिले उपभोक्ताहरूलाई बैंकको एप प्रयोग गर्ने, पीएसओको एपमार्फत सेवा लिनुपर्ने या पीएसपीको सेवा लिनुपर्ने भन्ने विषयमा स्पष्टता छैन । यस्तो परिस्थिति उत्पन्न हुँदा फिनटेक क्षेत्रलाई समग्रमा हानि पुगेको छ ।
बैंक, पीएसओ र पीएसपीको भूमिका स्पष्ट हुनुपर्छ
नेपालमा फिनटेक क्षेत्रको उत्थानका लागि बैंक, पीएसओ र पीएसपीहरूको भूमिका स्पष्ट हुन आवश्यक छ । बैंकहरूले आफ्नो मूल जिम्मेवारीमा केन्द्रित हुनुपर्छ, जुन भनेको निक्षेप व्यवस्थापन, ऋण प्रवाह, वित्तीय योजना र वित्तीय संस्थाहरूको सम्पत्ति व्यवस्थापन हो । बैंकहरूलाई भुक्तानी सेवाहरूमा प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न गरिनु हुँदैन । यसले न बैंकहरूको क्षमताको सही उपयोग हुन्छ, न फिनटेक क्षेत्रमा नवप्रवर्तन ।
पीएसओहरूको भूमिका भनेको वित्तीय संस्थाहरूबीचको भुक्तानी सेटलमेन्टलाई सुचारू बनाउनु हो । तिनीहरूको काम भनेको वित्तीय संस्थाहरूले आपसमा गर्ने लेनदेनलाई व्यवस्थित गर्नु हो । पीएसओहरूले उपभोक्ताहरूसँग प्रत्यक्ष रूपमा सेवा दिनु र उपभोक्ताका लागि एपहरू सञ्चालन गर्नु हुँदैन ।
पीएसपीहरूको प्रमुख जिम्मेवारी भनेको उपभोक्तासँग प्रत्यक्ष रूपमा सेवा दिने हो । तिनीहरूले डिजिटल माध्यमबाट सेवा विस्तार गर्नुपर्छ- जस्तै; मोबाइल पेमेन्ट, डिजिटल वालेट र अन्य डिजिटल भुक्तानी समाधानहरू । पीएसपीहरूले उपभोक्तालाई केन्द्रित गरी नवप्रवर्तन गर्नुपर्ने हो । यसले डिजिटल वित्तीय सेवाहरूलाई सर्वसुलभ र प्रभावकारी बनाउनेछ ।
भूमिकाहरू नाघ्दा उत्पन्न भएका समस्या
बैंक, पीएसओ र पीएसपीहरूबीचको भूमिकामा भएको यो अस्पष्टताले ठूलो समस्या उत्पन्न गरेको छ ।
बैंकहरूले पीएसपीहरूको सेवा प्रदान गर्न थालेका छन्, पीएसओहरूले उपभोक्ता सेवाका लागि एपहरू बनाउँदैछन् र पीएसपीहरू उनीहरूको क्षेत्रभित्र मात्र सीमित भएर काम गर्न संघर्ष गरिरहेका छन् । यसले गर्दा बजारमा अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा सिर्जना भएको छ, जसले सेवा प्रदायकहरूलाई नवप्रवर्तन गर्न असहज बनाएको छ ।
यसको प्रत्यक्ष असर उपभोक्तामा परेको छ । उपभोक्ताहरूलाई कुन सेवा कहाँबाट प्राप्त गर्ने भन्नेमा स्पष्टता नहुँदा उनीहरूले विभिन्न प्लेटफर्महरूमा दर्ता भएर सेवा लिनुपर्ने भएको छ । यसले गर्दा उपभोक्ताले एकीकृत सेवा लिन पाएका छैनन्, जसले गर्दा ग्राहक अनुभव कमजोर बनेको छ ।
साथै, यसले नवप्रवर्तनमा अवरोध ल्याएको छ । पीएसपीहरूले उपभोक्तालाई केन्द्रित गरेर नयाँ सेवा विकास गर्ने सट्टा, बैंकहरू र पीएसओहरूका साथ प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने स्थिति सिर्जना भएको छ । नवप्रवर्तन गर्ने र नयाँ समाधानहरू प्रस्तुत गर्ने अवसर घटिरहेको छ, जसले नेपालको फिनटेक क्षेत्रलाई दीर्घकालीन रूपमा हानि पुर्याइरहेको छ ।
स्पष्ट नियामक मार्गनिर्देशनको आवश्यकता
नेपालको फिनटेक क्षेत्रलाई स्थायित्व र दीर्घकालीन प्रगति गर्नका लागि स्पष्ट नियामक मार्गनिर्देशन आवश्यक छ । यसका लागि सरकारी निकायहरू, विशेषगरी नेपाल राष्ट्र बैंक जस्ता नियामक संस्थाहरूले कडा नीति ल्याउनु आवश्यक छ । यी नीतिहरूले बैंक, पीएसओ र पीएसपीहरूको भूमिकालाई स्पष्ट रूपमा परिभाषित गर्नुपर्छ ।
बैंकहरूले केवल बैंकिङ र वित्तीय सेवामा ध्यान दिनुपर्छ। पीएसओहरूले वित्तीय संस्थाहरूबीचको भुक्तानी सेटलमेन्टमा मात्र केन्द्रित हुनुपर्छ, र पीएसपीहरूले डिजिटल सेवाहरू उपभोक्तासम्म पुर्याउने काम गर्नुपर्छ । यसरी सबै संस्थाहरूले आ-आफ्ना भूमिका स्पष्ट रूपमा विभाजन गरेर काम गर्न सके, फिनटेक क्षेत्रको प्रगति मात्र सम्भव हुनेछ ।
स्पष्ट नियामक मार्गनिर्देशनले यी संस्थाहरूलाई आ-आफ्नो भूमिकामा दक्षताका साथ काम गर्न प्रेरित गर्नेछ । यसले नवप्रवर्तन र प्रतिस्पर्धालाई स्वस्थ रूपमा बढावा दिनेछ, जसले नेपालको फिनटेक क्षेत्रलाई समग्र रूपमा प्रगति गराउनेछ ।
निष्कर्ष
नेपालको फिनटेक क्षेत्र अहिले एक महत्वपूर्ण मोडमा उभिएको छ । यसको दीर्घकालीन विकासका लागि, हामीले एकअर्काको सीमा ननाघ्न आवश्यक छ । बैंकहरूले वित्तीय सेवामा मात्र ध्यान दिनुपर्छ, पीएसओहरूले भुक्तानी सेटलमेन्टको काम गर्नुपर्छ र पीएसपीहरूले उपभोक्तालाई डिजिटल सेवा प्रदान गर्नुपर्छ । यसका लागि स्पष्ट नियामक नीति आवश्यक छ, जसले यी संस्थाहरूबीचको सीमारेखा तय गर्नेछ । यो परिवर्तन गरिए मात्र नेपालको फिनटेक उद्योगले आफ्नो वास्तविक सम्भावनालाई उजागर गर्नसक्नेछ ।